บทบาททูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย และแนวทางการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ
ประเทศไทยมีวัฒนธรรมของตนเอง ซึ่งเกิดจากการสั่งสม สืบทอด ปรับปรนและพัฒนาต่อเนื่องกันมานานนับพันปี และเป็นสมาชิกของสังคมโลก ซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว และความตึงเครียดของบรรยากาศทางการเมืองและเศรษฐกิจโลกในปัจจุบัน ส่งผลให้สังคมโลกแตกเป็นหลายขั้ว งานวัฒนธรรมจึงถูกใช้เป็นเครื่องมือของการสร้างความสัมพันธ์ระหว่างประเทศมากขึ้น เพราะไม่ก่อให้เกิดปัญหาตามมา เนื่องจากเป็นการยอมรับด้วยความสมัครใจและเต็มใจ
อย่างไรก็ตาม หลังจากสงครามโลกครั้งที่สอง ประเทศไทยไม่ให้ความสำคัญหรือตระหนักในศักยภาพของวัฒนธรรมอย่างแท้จริง และมักจะมองเพียงผลประโยชน์ระยะสั้นมากกว่าที่จะเห็นว่าเป็นผลประโยชน์ระยะยาว ในส่วนที่เกี่ยวกับผู้ปฏิบัติงานในฐานะทูตวัฒนธรรมของไทย ก็มักจะโยงเรื่องวัฒนธรรมกับปัญหาทางการเมืองระหว่างประเทศเป็นสำคัญ จึงทำให้การดำเนินการ มีอุปสรรคและปัญหามาก ส่วนใหญ่จะเป็นกิจกรรมอาสาสมัคร ซึ่งชาวไทยหรือชาวต่างประเทศที่รักและผูกพันกับประเทศไทย ดำเนินการกันเอง แต่การดำเนินงานเชิงรุกทางวัฒนธรรมของส่วนราชการที่เกี่ยวข้องคือ กระทรวงการต่างประเทศและหน่วยงานหลักที่เกี่ยวข้อง เช่น สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ กรมศิลปากร กรมการศาสนา ฯลฯ ยังคงไม่ปรากฏผลอย่างเด่นชัดเท่าที่ควร แต่ถ้าสังเกตการดำเนินงานทางวัฒนธรรม ของหน่วยงานในสังกัดหรือเกี่ยวข้องกับสถานเอกอัครราชทูตต่างประเทศที่อยู่ในประเทศไทย จะเห็นว่า หลายประเทศกำลังใช้แผนเชิงรุก และสามารถดำเนินงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ นอกจากนี้ เนื้อหาของกิจกรรมทางวัฒนธรรมก็ขยายขอบเขตกว้างขวาง ครอบคลุมทั้งด้านศิลปะ บันเทิง ภาษา วรรณกรรม เทคโนโลยี การศึกษา ฯลฯ บางประเทศ ได้แยกงานวัฒนธรรมออกมาจากงานด้านอื่น ๆ อย่างเด่นชัด และได้ให้ความสำคัญกับการคัดเลือกเจ้าหน้าที่หรือคณะทำงาน ที่เชี่ยวชาญ สามารถแก้ปัญหาเฉพาะหน้าได้ดี ปรับใช้สถานการณ์ได้ทันท่วงที การแต่งตั้งบุคคลในตำแหน่งทูตวัฒนธรรมมักคำนึงถึงความเหมาะสมหลายประการ
การศึกษาวิจัยเกี่ยวกับบทบาทของทูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย ซึ่งเป็นเรื่องที่ไม่เคยทำการวิจัยมาก่อน จะทำให้กระทรวงการต่างประเทศของไทยและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง มีข้อมูลที่จะใช้เป็นพื้นฐาน สำหรับวางนโยบายการเผยแพร่และแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศได้อย่างรอบคอบมากขึ้น
วัตถุประสงค์ของการวิจัย คือ (1). ศึกษาบทบาทของทูตวัฒนธรรมต่างประเทศที่ปฏิบัติหน้าที่ประจำอยู่ในประเทศไทย : กรณีศึกษา 10 ประเทศ คือ ญี่ปุ่น จีน อินโดนีเซีย สหรัฐอเมริกา อังกฤษ สวีเดน เยอรมัน ฝรั่งเศส ออสเตรเลีย และนิวซีแลนด์ และ(2) ศึกษาแนวทางการเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ ตามความคิดเห็นของผู้ทรงคุณวุฒิ
แบบแผนของงานวิจัย ได้แก่ การวิจัยเชิงพรรณา (Descriptive Research) โดยมีกลุ่มตัวอย่าง 2 กลุ่ม กลุ่มแรก สำหรับการศึกษาบทบาทของทูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทยในระหว่างเดือน ตุลาคม 2543 ถึงเดือนกันยายน พ.ศ. 2544 ซึ่งได้จากการสุ่มแบบเจาะจงประเทศละอย่างน้อย 1 คน ที่เต็มใจให้สัมภาษณ์ รวม ๑๐ ประเทศ ได้แก่ จีน ฝรั่งเศส ญี่ปุ่น นิวซีแลนด์ เยอร์มัน สวีเดน สหรัฐอเมริกา ออสเตรเลีย อังกฤษ และอินโดนีเซีย กลุ่มที่สอง สำหรับการระดมความคิดเห็นเกี่ยวกับการแนวทางการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ คือผู้ทรงคุณวุฒิด้านวัฒนธรรมไทย หรือทรงคุณวุฒิทางการทูต และมีความสนใจที่จะให้ความคิดเห็นในเชิงวิชาการ จำนวนทั้งสิ้น ๑๒ ท่าน ซึ่งได้มาจากการสุ่มแบบเจาะจง
วิธีเก็บรวบรวมข้อมูล คือ การสัมภาษณ์ทูตวัฒนธรรมต่างประเทศที่เป็นกรณีศึกษาหรือผู้เกี่ยวข้อง ในส่วนที่เกี่ยวกับบทบาทของทูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย และการประชุมระดมความคิดผู้ทรงคุณวุฒิทางวัฒนธรรมและทางการทูต แบบ Focus Group
Discussion เกี่ยวกับแนวทางการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ
นิยามศัพท์เฉพาะเพื่อการปฏิบัติการวิจัย คือ
๑. ทูตวัฒนธรรม หมายถึง เจ้าหน้าที่ที่ได้รับมอบหมายจากรัฐ ให้รับผิดชอบการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมในต่างประเทศ เจ้าหน้าที่ดังกล่าวอาจจะเป็นข้าราชการของรัฐหรือไม่ก็ได้ และจะมีสถานภาพทางการทูตหรือไม่ก็ได้ แต่จะสังกัดอยู่ในกระทรวงการต่างประเทศโดยตรง หรืออยู่ในการกำกับดูแลของกระทรวงการต่างประเทศ
๒. งานทูตวัฒนธรรม หมายถึง ภารกิจและกิจกรรมต่าง ๆ ซึ่งทูตวัฒนธรรมปฏิบัติอยู่ในต่างประเทศ ซึ่งส่วนใหญ่จะรวมถึงงานที่เกี่ยวกับการศึกษา ภาษา ศาสนา
ศิลปะขนบธรรมเนียมประเพณี การประชาสัมพันธ์ ตลอดจนการรวบรวมและแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสารที่เกี่ยวกับวัฒนธรรม และการเป็นผู้แทนทางวัฒนธรรมของประเทศ
๓. บทบาทูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย หมายถึง ภารกิจหลักที่ทูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย ได้รับมอบหมาย รวมทั้งยุทธศาสตร์การจัดการเพื่อให้ภารกิจดังกล่าวบรรลุผลสำเร็จ
๑.๑ ภารกิจหลักของทูตวัฒนธรรม เช่น การเผยแพร่วัฒนธรรมในต่างประเทศ การแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับต่างประเทศ การเป็นผู้แทนทางวัฒนธรรมของประเทศ การรวบรวมข่าวสารข้อมูลที่เกี่ยวข้องและแก้ไขภาพลักษณ์ของประเทศ เป็นต้น
๑.๒ ยุทธศาสตร์การจัดการเพื่อให้ภารกิจบรรลุผลสำเร็จ เช่น การจัดโครงสร้างองค์กรที่มีประสิทธิภาพ การคัดเลือกทูตวัฒนธรรมที่มีคุณสมบัติเฉพาะ การจัดกิจกรรมเชิงรุกทางวัฒนธรรม การร่วมกิจกรรมทางวัฒนธรรมและทางสังคมกับประเทศเจ้าบ้านอย่างใกล้ชิด เป็นต้น
๒. แนวทางการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ หมายถึง สิ่งที่ผู้ทรงคุณวุฒิในการวิจัยครั้งนี้ มีความเห็นพ้องกันเป็นเอกฉันท์ว่าสมควรนำมาเป็นแนวนโยบายในการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมของประเทศไทย ได้แก่
๒.๑ ความจำเป็นของการมีทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ เช่น ระดับความจำเป็น มาก ปานกลาง น้อย และเหตุผลที่จำเป็นหรือไม่จำเป็นต้องมีทูตวัฒนธรรม
๒.๒ รูปแบบที่พึงประสงค์ในการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ เช่น รูปแบบที่ดำเนินงานโดยเจ้าหน้าที่ของกระทรวงการต่างประเทศ รูปแบบที่ดำเนินงานโดยเจ้าหน้าที่ของกระทรวงที่เกี่ยวข้องแต่ขึ้นต่อเอกอัครราชทูตหรืออัครราชทูตไทยในต่างประเทศ รูปแบบการดำเนินงานโดยศูนย์วัฒนธรรมไทยในต่างประเทศโดยได้รับการสนับสนุนจากมูลนิธิต่าง ๆ เป็นต้น
๒.๓ กิจกรรมหลักทางวัฒนธรรมที่ควรดำเนินงานในต่างประเทศ เช่น การส่งเสริมการสอนภาษาไทย การส่งเสริมการเผยแพร่พุทธศาสนา การส่งเสริมการให้ความรู้เกี่ยวกับศิลปกรรมไทย การให้ทุนเพื่อศึกษาต่อในประเทศไทย เป็นต้น
๒.๔ คุณสมบัติที่พึงประสงค์ของ ทูตวัฒนธรรมไทย เช่น ความรู้ความสามารถพิเศษ วุฒิการศึกษา บุคลิกภาพ และอื่น ๆ ซึ่งควรจะเป็นคุณสมบัติขั้นพื้นฐานของทูตวัฒนธรรมไทยที่ปฏิบัติหน้าที่อยู่ในต่างประเทศ
การได้มาของทูตวัฒนธรรมไทยที่พึงประสงค์ เช่น การเลือกสรรจากบุคลากรของกระทรวง ทบวง กรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้อง การเลือกสรรจากบุคลากรของกระทรวงการต่างประเทศ การเลือกสรรจากบุคคลที่มีคุณสมบัติเหมาะสมและมีถิ่นที่อยู่ในประเทศนั้น เป็นต้น
๒.๕ โครงสร้างการบริหารงานทูตวัฒนธรรมไทยที่พึงประสงค์ หมายถึง รูปแบบของการแบ่งงานและการจัดองค์การที่คาดว่าจะมีประสิทธิภาพและประสิทธิผล สำหรับการบริหารงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ เช่น โครงสร้างการบริหารในรูปแบบกรมการทูตวัฒนธรรมในกระทรวงการต่างประเทศ โครงสร้างการบริหารในรูปแบบเครือข่ายที่มีกรมสารนิเทศเป็นแกนกลาง โครงสร้าง การบริหารในรูปแบบเครือข่ายที่มีสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติเป็นแกนกลาง เป็นต้น
ข้อค้นพบจากการวิจัย
๑. บทบาททูตวัฒนธรรมต่างประเทศในประเทศไทย
๑.๑ ภารกิจหลัก ได้แก่ การเป็นผู้แทนประเทศของตนในงานพิธีการที่เน้นการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรม การสนับสนุนกิจกรรมความร่วมมือโดยใช้ภาษาประจำชาติของตนเป็นเครื่องมือ การแลกเปลี่ยนศิลปะประจำชาติและท้องถิ่น การเผยแพร่ข้อมูลข่าวสารและวัฒนธรรมของตน โดยใช้ภาษาไทย หรือเจ้าหน้าที่คนไทย หรือภาษาอังกฤษ หรือภาษาของตนเอง โดยมีรูปแบบที่หลากหลาย และรายงานกลับไปประเทศของตน การพิจารณาคัดเลือกบุคคลเพื่อรับทุนการศึกษา ทุนวิจัย ทุนสนับสนุนการถ่ายทอดและแลกเปลี่ยนความรู้เทคโนโลยี ศิลปวัฒนธรรม การเสริมความเข้มแข็งทางวัฒนธรรมให้แก่กลุ่ม สมาคม หรือมูลนิธิซึ่งเผยแพร่หรือแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมของประเทศตนกับประเทศไทย
๑.๒ ยุทธศาสตร์ของต่างประเทศ ในการจัดการด้านทูตวัฒนธรรมให้บรรลุผลสำเร็จ
- ประเทศที่มีวัฒนธรรมแข็งแกร่ง และมีเศรษฐกิจดี ใช้ยุทธศาสตร์การจัดตั้งศูนย์วัฒนธรรม ในประเทศที่เป็นศูนย์กลางของภูมิภาคต่าง ๆ
- ประเทศที่มีวัฒนธรรมแข็งแกร่ง แต่ฐานะเศรษฐกิจไม่ดี จะใช้ยุทธศาสตร์อื่น เช่น สนับสนุนการจัดตั้งศูนย์วัฒนธรรมในมหาวิทยาลัย สนับสนุนการแลกเปลี่ยนวัฒนในมหาวิทยาลัย สนับสนุนการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมที่ผู้นำทางการเมืองหรือพระราชวงศ์ของไทยจัดขึ้น
- คัดเลือกทูตวัฒนธรรมและผู้ช่วยทูตวัฒนธรรมจากผู้ที่มีความรู้ความเข้าใจดี เกี่ยวกับวัฒนธรรมของตนและวัฒนธรรมไทย มีบุคคลิกภาพดี มีมนุษย์สัมพันธ์ และสื่อสารภาษาอังกฤษได้ดี
- คัดเลือกเจ้าหน้าที่ฝ่ายไทยโดยพิจารณาจากความรู้ บุคลิกภาพ ความเข้าใจด้านการศึกษาและวัฒนธรรมเปรียบเทียบไทยและของประเทศที่ตนปฏิบัติงาน
- วาระการดำรงตำแหน่งของทูตวัฒนธรรม ค่อนข้างยาว และกลับมาอีกได้ ส่วนเจ้าหน้าที่ฝ่ายไทย มักจะจ้างต่อเนื่อง
- ใช้ภาษาประจำชาติของตน เป็นเครื่องมือในการเผยแพร่วัฒนธรรม
- ใช้การแนะแนวศึกษาต่อและการแนะนำแหล่งท่องเที่ยวเป็นเครื่องมือ
- ใช้การให้ทุนการศึกษา หรือทุนวิจัย เป็นเครื่องมือ
- จัดให้มีระบบข้อมูลข่าวสารและเทคโนโลยีสารสนเทศที่มีศักยภาพสูง
- ให้ความช่วยเหลือแก่ชนกลุ่มน้อย เพื่อประชาสัมพันธ์ประเทศของตน
๒. ความคิดเห็นเกี่ยวกับแนวทางการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมไทยในต่างประเทศ
๒.๑ ความจำเป็นของการมีทูตวัฒนธรรมในต่างประเทศ อยู่ในระดับ “มาก” เพราะวัฒนธรรมเป็นเรื่องสำคัญ เป็นเครื่องมือที่จะนำไปสู่ความสัมพันธ์ด้านอื่น ๆ ชาวต่างประเทศต้องการที่จะรู้จักประเทศไทยในเชิงลึกและกว้างมากขึ้น และทูตวัฒนธรรมจะเป็นผู้ปฏิบัติภารกิจสำคัญ ๒ อย่างคือ การคัดเลือกวัฒนธรรมที่ดีงามออกไปแสดงให้ชาวต่างชาติรู้จัก และการปฏิบัติตามพันธกิจที่ตกลงกับต่างประเทศแบบทวิพาคีหรือพหุภาคี ซึ่งจำเป็นต้องมีเจ้าหน้าที่ของรัฐที่เข้าใจทั้งวัฒนธรรมและการทูตมาดำเนินงาน
๒.๒ รูปแบบที่พึงประสงค์ในการดำเนินงานทูตวัฒนธรรมในต่างประเทศ คือรูปแบบศูนย์วัฒนธรรม หรือศูนย์ข้อมูลวัฒนธรรม ซึ่งในข้อแรกนี้ ควรจัดตั้งขึ้นในสถานที่ที่มีกิจกรรมส่งเสริมวัฒนธรรมไทยอยู่แล้วเดิม โดยเฉพาะในเมืองหลวงของประเทศที่มีสถานเอกอัครราชทูตไทยตั้งอยู่
๒.๓ กิจกรรมหลักทางวัฒนธรรมไทยที่ควรดำเนินงานในต่างประเทศ ต้องหลากหลายและครอบคลุมมิติของวัฒนธรรมทุกด้าน ทั้งการศึกษา พุทธศาสนา ดนตรี กีฬา ภาษา วิถีชีวิต ฯลฯ โดยคัดเลือกประเภทกิจกรรมที่จะเน้นในแต่ละประเทศ ให้เหมาะสมกับพื้นฐานทางวัฒนธรรมของประเทศนั้น ๆ
๒.๔ คุณสมบัติที่พึงประสงค์และการได้มาของทูตวัฒนธรรมไทย
- คุณสมบัติของทูตวัฒนธรรมไทยที่พึงประสงค์ คือคุณสมบัติพื้นฐานของข้าราชการ อายุไม่ต่ำกว่า ๓๐ ปี รู้และเข้าใจประวัติศาสตร์ไทยและวัฒนธรรมไทยอย่างลึกซึ้ง สามารใช้ภาษาของประเทศที่ตนไปปฏิบัติงานและเข้าใจขนบธรรมเนียมประเพณีของประเทศนั้น บุคลิกภาพดี กิริยามารยาท
งดงาม มีนุษยสัมพันธ์ สามารถประสานงาน ทั้งกับภาครัฐและเอกชน เสียสละ อุทิศตนให้ส่วนรวม มีเวลาเข้าร่วมกิจกรรมทางวัฒนธรรมกับเจ้าของประเทศ ได้รับการยอมรับจากสังคม มีวิสัยทัศน์ แสวงหาความรู้อยู่เสมอ
- การได้มา
- ทูตวัฒนธรรม ได้มาจากการสรรหาแบบเปิดกว้าง จากข้าราชการทั้งภายในและภายนอกกระทรวงการต่างประเทศ โดยพิจารณาจากคุณสมบัติที่พึงประสงค์
- เจ้าหน้าที่ปฏิบัติงานทูตวัฒนธรรม คัดเลือกจากคนไทยต่างชาติในประเทศนั้น ๆ ที่มีคุณสมบัติเหมาะสม
๒.๕ โครงสร้างการบริหารงานทูตวัฒนธรรมไทยที่พึงประสงค์ คือ ให้การบริหารงานทูตวัฒนธรรม อยู่ในความรับผิดชอบของกระทรวงการต่างประเทศ ร่วมกับสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ (หรือกระทรวงวัฒนธรรม) คล้ายกับที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน แต่ให้เปิดกว้างที่จะคัดเลือกผู้ที่จะทำหน้าที่เป็นทูตวัฒนธรรม จากข้าราชการของหน่วยงานอื่นด้วย และต้องปรับปรุงโครงสร้างของคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ ให้มีผู้แทนของกระทรวงการต่างประเทศอยู่ด้วย โดยตำแหน่ง.